ბევრი ფსიქოლოგი, ფსიქოთერაპევტი და ფსიქოანალიტიკოსი (მაგალითად, ერიხ ფრომი, კარენ ჰორნი) ცდილობდა ფსიქოანალიზის გადახედვას, იმისათვის, რომ ეჩვენებინათ „მე“-სთან დაკავშირებული პროცესების მნიშვნელობა და ამ პროცესების განვითარების ფსიქოლოგია. ე. წ. ეგო-ფსიქოლოგებიდან ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი არის ერიკ ერიქსონი. სხვა პოსტფროიდისტების მსგავსად, ერიქსონისათვის დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა „მეს“ და მის ადაპტაციურ შესაძლებლობებს. ერიქსონი ამტკიცებდა, რომ ნებისმიერი ფსიქოლოგიური ფენომენი შეგვიძლია გავიაზროთ, როგორც ბიოლოგიური, ქცევითი, ემპირიული და სოციალური ფაქტორების შეთანხმებული ურთიერთქმედება.
ერიქსონის ფსიქოსოციალური თეორია განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს ’’მე’’-ს იდენტობის ძიებას, ინდივიდის სხვებთან ურთიერთობებსა და კულტურის როლს მთელი ცხოვრების განმავლობაში.
ერიქსონის თეორია ყურადღებას ამახვილებს: 1. ცვლილებებზე, რომლებიც ხდება ადამიანის განვითარების პროცესში, მთელი ცხოვრების მანძილზე; 2. აქცენტი „ნორმალურზე“, „ჯანმრთელზე“ და არა პათოლოგიაზე; 3. იდენტობის განცდის მიღწევაზე ყურადღების გამახვილება; 4. პიროვნების სტრუქტურის ახსნისას კლინიკური დაკვირვებების, კულტურული და ისტორიული ფაქტორების შეთანხმება.
ერიქსონის მცდელობა, ეჩვენებინა კულტურის ზეგავლენა პიროვნების განვითარებაზე, გახდა სტიმული ყველა იმ პროფესიონალისათვის, ვინც შეისწავლის ადამიანის ქცევას, ვინც მუშაობს ძირითადი ფსიქოლოგიური პრობლემების გადაჭრის ახალ მიდგომებზე.
პიროვნების განვითარების ფსიქოსოციალური სტადიები:
პირველი სტადია: ბაზისური ნდობა - უნდობლობა (0-დან 12-18 თვე)
პირველი ფსიქოსოციალური სტადია მოიცავს ცხოვრების პირველ წელს. ერიქსონის მიხედვით, ბავშვის წარმატებული ადაპტაციისათვის გარემოს მიმართ აუცილებელია ნდობის განვითარება. სხვა მეცნიერები ამავე მახასიათებელს უწოდებენ "დარწმუნებულობას". ჩვილი, რომელსაც აქვს ბაზისური ნდობა, სოციალურ სამყაროს
აღიქვამს, როგორც უსაფრთხო, სტაბილურ ადგილს, ადამიანებს კი - მზრუნველ და სანდო არსებებად. ერიქსონის თანახმად, ბავშვის სამყაროსადმი და სხვა ადამიანებისადმი ნდობის დონეს განაპირობებს მის მიერ მიღებული დედობრივი მზრუნველობის ხარისხი. განვითარების ამ სტადიაზე ხდება სენსორული სისტემების მომწიფება. ვითარდება მხედველობა, სმენა, ყნოსვა, გემო, შეხება. ბავშვი შეიმეცნებს გარემოს. ერიქსონი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ჩვილები უნდა ენდობოდნენ არა მხოლოდ გარე სამყაროს, არამედ შინაგან სამყაროსაც. მათ უნდა ისწავლონ, ენდონ საკუთარ თავს და განსაკუთრებით, უნდა გამოიმუშაონ საკუთარი ორგანიზმის ეფექტიანად ფუნქციონირების უნარი. განვითარების ამ სტადიაზე (ისევე, როგორც ყველა სხვა სტადიაზე) არის განვითარების 2 გზა: პოზიტიური და ნეგატიური.
განვითარების კონფლიქტი: შემიძლია ვენდო გარემოს? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაჭრის შემთხვევაში, ბავშვს უყალიბდება - ნდობა.
მეორე სტადია: ავტონომია, დამოუკიდებლობა - სირცხვილი და ეჭვი (მოიცავს 18 თვიდან 3 წლამდე პერიოდს)
ამ სტადიაზე ყალიბდება ბავშვის ავტონომია და დამოუკიდებლობა. ბავშვი სწავლობს სიარულს, გაღებას, დახურვას, სროლას და ა.შ. ბავშვებს სიამოვნებთ და ეამაყებათ თავისი ახალი უნარები და ცდილობენ ყველაფერი დამოუკიდებლად გააკეთონ. მაგალითად, დაიბანონ პირი, ჭამონ, ჩაიცვან და ა.შ. ბავშვი ამბობს: ”მე თვითონ”. როდესაც ბავშვი ისწავლის საკუთარი სხეულის შესაძლებლობათა მართვას, ის გარე სამყაროს შესწავლას იწყებს. ამ ასაკში ის გამუდმებით იკვლევს გარემოს. ამასთან, ავლენს საკუთარ ინტერესებს. მაგალითად, განსაკუთრებით მოსწონს სიმღერა, ცეკვა ან ხატვა. თავდაპირველად ბავშვები მხოლოდ რეაგირებენ, ორი წლიდან კი აცნობიერებენ, რომ ისინი არიან საკუთარი მოქმედების ავტორები. ბავშვი სწავლობს საკუთარი შესაძლებლობების მართვას, უუმჯობესდება კუნთების კოორდინაცია. მათ უვითარდებათ დამოუკიდებლობის გრძნობა, რომელიც აუცილებლად წახალისებული და მხარდაჭერილი უნდა იყოს გარემოცვის მხრიდან. თუ ბავშვი შეიზღუდა თავის მოქმედებებში, ის გაიზრდება სხვაზე დამოკიდებული და საკუთარ ძალებში დაურწმუნებელი. ასეთ ბავშვებს უჭირთ აქტიურ თანატოლებთან და გარემოსთან ურთიერთობის დამყარება.
განვითარების კონფლიქტი: შემიძლია საკუთარი სხეულის და ქცევის მართვა? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაჭრის შემთხვევაში, ბავშვს უყალიბდება - ნებისყოფა
მესამე სტადია: ინიციატივა - დანაშაულის გრძნობა ( 3-დან 6 წლამდე)
ხუთი წლის ასაკისთვის ბავშვი ხდება დამოუკიდებელი, გადაწყვეტილების მიმღები სუბიექტი.. ის იწყებს საკუთარი თავის კვლევას, ადგენს საკუთარი განვითარების მოდელს, ახდენს საკუთარი თავის იდენტიფიკაციას მშობლებთან. ამ სტადიაზე განვითარება მიდის კოლოსალური ტემპით, ბავშვი იღებს ინფორმაციის ძალიან დიდი რაოდენობას, იწყებს ქცევითი ინიციატივის განვითარებას. თუ მისი ინიციატივა არ არის მოწონებული, თუ ხშირად ეძლევა შენიშვნები და ხშირად ისჯება, მას უვითარდება დანაშაულის გრძნობა თავისი ქცევებისა და იდეების გამო. კარგი იქნება, თუ ამ პერიოდისთვის მშობლები შვილებს განუვითარებენ დამოუკიდებლობისა და ორგანიზების უნარ-ჩვევებს. მათ ხელი უნდა შეუწყონ ბავშვბის ინიციატივას, მიაჩვიონ ისინი რეალისტური გეგმების განვითარების.
კონფლიქტი: შემიძლია გავხდე მშობლებისგან დამოუკიდებელი და შევისწავლო ჩემი შესაძლებლობები? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ბავშვს უყალიბდება - მიზანი.
მეოთხე სტადია: შრომისმოყვარეობა - არასრულფასოვნება ( 6-დან 12 წლამდე)
ეს სტადია ემთხვევა სკოლაში სწავლების პირველ წლებს. ამ პერიოდის მთავარი მახასიათებელია თანატოლებთან ურთიერთობის მოთხოვნილება, თვითიდენტიფი-კაციის განვითარება, საკუთარი თავის მნიშვნელობის გაცნობიერება. ბავშვები ცდილობენ, რაც შეიძლება მეტი გაიგონ და შეიმეცნონ, შეისწავლონ ის, რაც მნიშვნელოვანია მათი კულტურულ-სოციალური განვითარებისათვის. ისინი ცდილობენ სრულფასოვან, მნიშვნელოვან პიროვნებებად იქცნენ. მათი ქცევის მიღება და დადებითი შეფასება გარემოცვის მხრიდან განმსაზღვრელი ფაქტორია დადებითი “მე”-ს კონცეფციის ჩამოყალიბებისა. თუ ასეთ აქტივობას უარყოფითი შეფასება და დაცინვა ხვდება, შედეგად შეიძლება განვითარდეს არასრულფასოვნების კომპლექსი.
განვითარების კონფლიქტი: მაქვს უნარები? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ბავშვს უყალიბდება -კონპეტენტურობა.
მეხუთე სტადია: პიროვნების იდენტობა - როლების აღრევა (12-19 წელი)
ზრდასთან ერთად ბავშვი აწყდება იდენტურობის და გამოკვეთილი “მე”-ს კონცეფციის პრობლემას, რაც ნიშნავს არა მხოლოდ იმას, თუ ვინ ხარ, არამედ იმასაც, ვინ შეიძლება იყო. ე.ი. საკუთარ პოტენციალში გარკვევის პრობლემას. კონფლიქტის წყაროა შეუზღუდავი განვითარების შესაძლებლობა და ალტერნატივა. თუ არ არსებობს ზუსტად განსაზღვრული მიზნები და ამოცანები, მოზარდების წინაშე დგება იდენტურობის დიფუზიის პრობლემა. ამ ასაკში ადამიანი უამრავ ალტერნატივას მოსინჯავს, სხვადასხვა სოციალურ როლში ცდის თავის თავს. ეს კრიზისი თვითიდენტიფიკაციის პრობლემაში მდგომარეობს. ყველა მოზარდს არ შეუძლია დადებითი “მე”-ს კონცეფციის და თვითიდენტიფიკაციის ფორმირება.
განვითარების კონფლიქტი: ვინ ვარ მე? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში მოზარდს უყალიბდება - ერთგულება. ერთგულება გულისხმობს საკუთარი მიჯაჭვულობებისადმი და დაპირებებისადმი ერთგულებას, ღირებულებათა ეგო-სისტემაში არსებული წინააღმდეგობების მიუხედავად.
მეექვსე სტადია: სიახლოვე, ინტიმურობა - სიმარტოვე,იზოლაცია (ადრეული მოზრდილობა, 20 - 25 წელი)
ცხოვრების იმ ეტაპის შემდეგ, როცა ადამიანი არკვევს, ვინ არის და „საით მიდის", იწყება მისი ინტიმური ცხოვრების გადაწყვეტის პერიოდი. ინტიმურობა ერიქსონის მიხედვით, არის გრძნობა, რომელსაც განვიცდით მეუღლის, მეგობრის, ნათესავის, მშობლების მიმართ. ერიქსონი განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებს, ინტიმურობაზე, რომელიც წარმოადგენს მყარი ქორწინების პირობას. იმისათვის, რომ გქონდეს პარტნიორთან ნამდვილი ინტიმური ურთიერთობა, პიროვნებამ უნდა იცოდეს ვინ არის და რას წარმოადგენს. ინტიმური ურთიერთობის ჩამოყალიბებისათვის, მნიშვნელოვანია წინა 5 კონფლიქტის წარმატებული გადაწყვეტა. მაგალითად : თუ ადამიანი არ ენდობა სხვა ადამიანებს, გაუჭირდება სხვა ადამიანის შეყვარება; თუ ადამიანმა უნდე აკონტროლოს საკუთარი თავი, გაუჭირდება სხვას მისცეს დაახლოვების უფლება; თუ ადამიანი არაადექვატურად განიცდის თავს, გაუჭირდება სხვასთან სიახლოვე; თუ ადამიანს არ აქვს იდენტობა ჩამოყალიბებული, გაუჭირდება გაუზიაროს სხვას საკუთარი ”მე”.
ამ დროისთვის ან უკვე უყვარდებათ და ქმნიან ოჯახს, ან მარტო რჩებიან. წყვეტენ, ცხოვრება მარტო გააგრძელონ თუ თანამგზავრის თანხლებით. ამ დროისთვის ადამიანები მზად არიან, დაამყარონ და შეინარჩუნონ ახლო ინტიმური ურთიერთობები, იგრძნონ და შეასრულონ ვალდებულებები სხვების მიმართ. აყალიბებენ რეციპროკულ ურთიერთობებს (მეგობრობის ან ქორწინების სახით). თუ პიროვნებამ ვერ ჩამოაყალიბა ინტიმური ურთიერთობა (ხშირად ეს საკუთარი არჩევნით ხდება), იგი იზოლაციაში ექცევა.
განვითარების კონფლიქტი: შემიძლია თუ არა მქონდეს ინტიმური ურთიერთობები? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ადამიანს უყალიბდება: სიყვარული.
მეშვიდე სტადია: ზრუნვა, გენერაციულობა - სტაგნაცია (შუა ხნის ასაკი, 26-დან 65 წლამდე)
ამ პერიოდში კონფლიქტები ძირითადად უკვე გადაჭრილია, ადამიანს შეუძლია მოახდინოს საკუთარი თავის რეალიზაცია სხვების საკეთილდღეოდ, დაეხმაროს შვილებს, ახლობლებს, გადაჭრას სოციალური პრობლემები. ადამიანი ინტერესდება სხვა ადამიანების ბედით (არა მხოლოდ საკუთარი ოჯახის წევრებით), ფიქრობს საზოგადოების მომავალზე. გენერაციულობა ვლინდება, როგორც ზრუნვა მომავალ თაობაზე. წინა ეტაპზე კონფლიქტების მოგვარებისას განცდილმა მარცხმა შეიძლება ადამიანი დატოვოს თავის თავზე ორიენტირებული და დაკავებული ისეთი პრობლემებით, როგორიცაა საკუთარ ჯანმრთელობაზე, მოთხოვნილებებზე, სიმშვიდეზე გადაჭარბებული ზრუნვა.
განვითარების კონფლიქტი: რას ნიშნავს ჩემი ცხოვრება? რის გაკეთებას ვაპირებ? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ადამიანს უყალიბდება: ზრუნვა.
მერვე სტადია: ეგოს მთლიანობა - სასოწარკვეთილება (ხანდაზმული ასაკი - 65 წელი და მეტი)
როდესაც ადამიანი გადააბიჯებს 65 წელს, ქვეითდება მისი პროდუქტიულობა და ეს ეტაპი ხშირად პენსიაზე გასვლის პერიოდს ემთხვევა. ამ დროს ადამიანი თვალს ავლებს განვლილ ცხოვრებას და აფასებს მას, მიიჩნევს წარმატებულად ან წარუმატებლად, უნაყოფოდ. თუ შეფასებისას ადამიანი განიცდის კმაყოფილებას და თვლის, რომ მისი ცხოვრება სავსე იყო საინტერესო მოვლენებით, რომლებშიც ის აქტიურად მონაწილეობდა და სადაც შეძლო საკუთარი თავის და უნარების რეალიზაცია, მაშინ მისთვის მისი რეალობა მთლიანად მისაღებია. მაგრამ, თუ ადამიანი თვლის, რომ ცხოვრება მხოლოდ უაზროდ დახარჯული წლები და ხელიდან გაშვებული შესაძლებლობებია, მას სასოწარკვეთილება იპყრობს.
განვითარების კონფლიქტი: კმაყოფილი ვარ, თუ არა გავლილი ცხოვრებით? ჰქონდა ჩემს ცხოვრებას აზრი? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ადამიანს უყალიბდება: სიბრძნე.
***ერიქსონის ფსიქოსოციალური განვითარების თეორიამ დიდი გავლენა იქონია განვითარების ფსიქოლოგიაზე.
ერიქსონის ფსიქოსოციალური თეორია განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს ’’მე’’-ს იდენტობის ძიებას, ინდივიდის სხვებთან ურთიერთობებსა და კულტურის როლს მთელი ცხოვრების განმავლობაში.
ერიქსონის თეორია ყურადღებას ამახვილებს: 1. ცვლილებებზე, რომლებიც ხდება ადამიანის განვითარების პროცესში, მთელი ცხოვრების მანძილზე; 2. აქცენტი „ნორმალურზე“, „ჯანმრთელზე“ და არა პათოლოგიაზე; 3. იდენტობის განცდის მიღწევაზე ყურადღების გამახვილება; 4. პიროვნების სტრუქტურის ახსნისას კლინიკური დაკვირვებების, კულტურული და ისტორიული ფაქტორების შეთანხმება.
ერიქსონის მცდელობა, ეჩვენებინა კულტურის ზეგავლენა პიროვნების განვითარებაზე, გახდა სტიმული ყველა იმ პროფესიონალისათვის, ვინც შეისწავლის ადამიანის ქცევას, ვინც მუშაობს ძირითადი ფსიქოლოგიური პრობლემების გადაჭრის ახალ მიდგომებზე.
პიროვნების განვითარების ფსიქოსოციალური სტადიები:
პირველი სტადია: ბაზისური ნდობა - უნდობლობა (0-დან 12-18 თვე)
პირველი ფსიქოსოციალური სტადია მოიცავს ცხოვრების პირველ წელს. ერიქსონის მიხედვით, ბავშვის წარმატებული ადაპტაციისათვის გარემოს მიმართ აუცილებელია ნდობის განვითარება. სხვა მეცნიერები ამავე მახასიათებელს უწოდებენ "დარწმუნებულობას". ჩვილი, რომელსაც აქვს ბაზისური ნდობა, სოციალურ სამყაროს
აღიქვამს, როგორც უსაფრთხო, სტაბილურ ადგილს, ადამიანებს კი - მზრუნველ და სანდო არსებებად. ერიქსონის თანახმად, ბავშვის სამყაროსადმი და სხვა ადამიანებისადმი ნდობის დონეს განაპირობებს მის მიერ მიღებული დედობრივი მზრუნველობის ხარისხი. განვითარების ამ სტადიაზე ხდება სენსორული სისტემების მომწიფება. ვითარდება მხედველობა, სმენა, ყნოსვა, გემო, შეხება. ბავშვი შეიმეცნებს გარემოს. ერიქსონი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ჩვილები უნდა ენდობოდნენ არა მხოლოდ გარე სამყაროს, არამედ შინაგან სამყაროსაც. მათ უნდა ისწავლონ, ენდონ საკუთარ თავს და განსაკუთრებით, უნდა გამოიმუშაონ საკუთარი ორგანიზმის ეფექტიანად ფუნქციონირების უნარი. განვითარების ამ სტადიაზე (ისევე, როგორც ყველა სხვა სტადიაზე) არის განვითარების 2 გზა: პოზიტიური და ნეგატიური.
განვითარების კონფლიქტი: შემიძლია ვენდო გარემოს? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაჭრის შემთხვევაში, ბავშვს უყალიბდება - ნდობა.
მეორე სტადია: ავტონომია, დამოუკიდებლობა - სირცხვილი და ეჭვი (მოიცავს 18 თვიდან 3 წლამდე პერიოდს)
ამ სტადიაზე ყალიბდება ბავშვის ავტონომია და დამოუკიდებლობა. ბავშვი სწავლობს სიარულს, გაღებას, დახურვას, სროლას და ა.შ. ბავშვებს სიამოვნებთ და ეამაყებათ თავისი ახალი უნარები და ცდილობენ ყველაფერი დამოუკიდებლად გააკეთონ. მაგალითად, დაიბანონ პირი, ჭამონ, ჩაიცვან და ა.შ. ბავშვი ამბობს: ”მე თვითონ”. როდესაც ბავშვი ისწავლის საკუთარი სხეულის შესაძლებლობათა მართვას, ის გარე სამყაროს შესწავლას იწყებს. ამ ასაკში ის გამუდმებით იკვლევს გარემოს. ამასთან, ავლენს საკუთარ ინტერესებს. მაგალითად, განსაკუთრებით მოსწონს სიმღერა, ცეკვა ან ხატვა. თავდაპირველად ბავშვები მხოლოდ რეაგირებენ, ორი წლიდან კი აცნობიერებენ, რომ ისინი არიან საკუთარი მოქმედების ავტორები. ბავშვი სწავლობს საკუთარი შესაძლებლობების მართვას, უუმჯობესდება კუნთების კოორდინაცია. მათ უვითარდებათ დამოუკიდებლობის გრძნობა, რომელიც აუცილებლად წახალისებული და მხარდაჭერილი უნდა იყოს გარემოცვის მხრიდან. თუ ბავშვი შეიზღუდა თავის მოქმედებებში, ის გაიზრდება სხვაზე დამოკიდებული და საკუთარ ძალებში დაურწმუნებელი. ასეთ ბავშვებს უჭირთ აქტიურ თანატოლებთან და გარემოსთან ურთიერთობის დამყარება.
განვითარების კონფლიქტი: შემიძლია საკუთარი სხეულის და ქცევის მართვა? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაჭრის შემთხვევაში, ბავშვს უყალიბდება - ნებისყოფა
მესამე სტადია: ინიციატივა - დანაშაულის გრძნობა ( 3-დან 6 წლამდე)
ხუთი წლის ასაკისთვის ბავშვი ხდება დამოუკიდებელი, გადაწყვეტილების მიმღები სუბიექტი.. ის იწყებს საკუთარი თავის კვლევას, ადგენს საკუთარი განვითარების მოდელს, ახდენს საკუთარი თავის იდენტიფიკაციას მშობლებთან. ამ სტადიაზე განვითარება მიდის კოლოსალური ტემპით, ბავშვი იღებს ინფორმაციის ძალიან დიდი რაოდენობას, იწყებს ქცევითი ინიციატივის განვითარებას. თუ მისი ინიციატივა არ არის მოწონებული, თუ ხშირად ეძლევა შენიშვნები და ხშირად ისჯება, მას უვითარდება დანაშაულის გრძნობა თავისი ქცევებისა და იდეების გამო. კარგი იქნება, თუ ამ პერიოდისთვის მშობლები შვილებს განუვითარებენ დამოუკიდებლობისა და ორგანიზების უნარ-ჩვევებს. მათ ხელი უნდა შეუწყონ ბავშვბის ინიციატივას, მიაჩვიონ ისინი რეალისტური გეგმების განვითარების.
კონფლიქტი: შემიძლია გავხდე მშობლებისგან დამოუკიდებელი და შევისწავლო ჩემი შესაძლებლობები? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ბავშვს უყალიბდება - მიზანი.
მეოთხე სტადია: შრომისმოყვარეობა - არასრულფასოვნება ( 6-დან 12 წლამდე)
ეს სტადია ემთხვევა სკოლაში სწავლების პირველ წლებს. ამ პერიოდის მთავარი მახასიათებელია თანატოლებთან ურთიერთობის მოთხოვნილება, თვითიდენტიფი-კაციის განვითარება, საკუთარი თავის მნიშვნელობის გაცნობიერება. ბავშვები ცდილობენ, რაც შეიძლება მეტი გაიგონ და შეიმეცნონ, შეისწავლონ ის, რაც მნიშვნელოვანია მათი კულტურულ-სოციალური განვითარებისათვის. ისინი ცდილობენ სრულფასოვან, მნიშვნელოვან პიროვნებებად იქცნენ. მათი ქცევის მიღება და დადებითი შეფასება გარემოცვის მხრიდან განმსაზღვრელი ფაქტორია დადებითი “მე”-ს კონცეფციის ჩამოყალიბებისა. თუ ასეთ აქტივობას უარყოფითი შეფასება და დაცინვა ხვდება, შედეგად შეიძლება განვითარდეს არასრულფასოვნების კომპლექსი.
განვითარების კონფლიქტი: მაქვს უნარები? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ბავშვს უყალიბდება -კონპეტენტურობა.
მეხუთე სტადია: პიროვნების იდენტობა - როლების აღრევა (12-19 წელი)
ზრდასთან ერთად ბავშვი აწყდება იდენტურობის და გამოკვეთილი “მე”-ს კონცეფციის პრობლემას, რაც ნიშნავს არა მხოლოდ იმას, თუ ვინ ხარ, არამედ იმასაც, ვინ შეიძლება იყო. ე.ი. საკუთარ პოტენციალში გარკვევის პრობლემას. კონფლიქტის წყაროა შეუზღუდავი განვითარების შესაძლებლობა და ალტერნატივა. თუ არ არსებობს ზუსტად განსაზღვრული მიზნები და ამოცანები, მოზარდების წინაშე დგება იდენტურობის დიფუზიის პრობლემა. ამ ასაკში ადამიანი უამრავ ალტერნატივას მოსინჯავს, სხვადასხვა სოციალურ როლში ცდის თავის თავს. ეს კრიზისი თვითიდენტიფიკაციის პრობლემაში მდგომარეობს. ყველა მოზარდს არ შეუძლია დადებითი “მე”-ს კონცეფციის და თვითიდენტიფიკაციის ფორმირება.
განვითარების კონფლიქტი: ვინ ვარ მე? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში მოზარდს უყალიბდება - ერთგულება. ერთგულება გულისხმობს საკუთარი მიჯაჭვულობებისადმი და დაპირებებისადმი ერთგულებას, ღირებულებათა ეგო-სისტემაში არსებული წინააღმდეგობების მიუხედავად.
მეექვსე სტადია: სიახლოვე, ინტიმურობა - სიმარტოვე,იზოლაცია (ადრეული მოზრდილობა, 20 - 25 წელი)
ცხოვრების იმ ეტაპის შემდეგ, როცა ადამიანი არკვევს, ვინ არის და „საით მიდის", იწყება მისი ინტიმური ცხოვრების გადაწყვეტის პერიოდი. ინტიმურობა ერიქსონის მიხედვით, არის გრძნობა, რომელსაც განვიცდით მეუღლის, მეგობრის, ნათესავის, მშობლების მიმართ. ერიქსონი განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებს, ინტიმურობაზე, რომელიც წარმოადგენს მყარი ქორწინების პირობას. იმისათვის, რომ გქონდეს პარტნიორთან ნამდვილი ინტიმური ურთიერთობა, პიროვნებამ უნდა იცოდეს ვინ არის და რას წარმოადგენს. ინტიმური ურთიერთობის ჩამოყალიბებისათვის, მნიშვნელოვანია წინა 5 კონფლიქტის წარმატებული გადაწყვეტა. მაგალითად : თუ ადამიანი არ ენდობა სხვა ადამიანებს, გაუჭირდება სხვა ადამიანის შეყვარება; თუ ადამიანმა უნდე აკონტროლოს საკუთარი თავი, გაუჭირდება სხვას მისცეს დაახლოვების უფლება; თუ ადამიანი არაადექვატურად განიცდის თავს, გაუჭირდება სხვასთან სიახლოვე; თუ ადამიანს არ აქვს იდენტობა ჩამოყალიბებული, გაუჭირდება გაუზიაროს სხვას საკუთარი ”მე”.
ამ დროისთვის ან უკვე უყვარდებათ და ქმნიან ოჯახს, ან მარტო რჩებიან. წყვეტენ, ცხოვრება მარტო გააგრძელონ თუ თანამგზავრის თანხლებით. ამ დროისთვის ადამიანები მზად არიან, დაამყარონ და შეინარჩუნონ ახლო ინტიმური ურთიერთობები, იგრძნონ და შეასრულონ ვალდებულებები სხვების მიმართ. აყალიბებენ რეციპროკულ ურთიერთობებს (მეგობრობის ან ქორწინების სახით). თუ პიროვნებამ ვერ ჩამოაყალიბა ინტიმური ურთიერთობა (ხშირად ეს საკუთარი არჩევნით ხდება), იგი იზოლაციაში ექცევა.
განვითარების კონფლიქტი: შემიძლია თუ არა მქონდეს ინტიმური ურთიერთობები? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ადამიანს უყალიბდება: სიყვარული.
მეშვიდე სტადია: ზრუნვა, გენერაციულობა - სტაგნაცია (შუა ხნის ასაკი, 26-დან 65 წლამდე)
ამ პერიოდში კონფლიქტები ძირითადად უკვე გადაჭრილია, ადამიანს შეუძლია მოახდინოს საკუთარი თავის რეალიზაცია სხვების საკეთილდღეოდ, დაეხმაროს შვილებს, ახლობლებს, გადაჭრას სოციალური პრობლემები. ადამიანი ინტერესდება სხვა ადამიანების ბედით (არა მხოლოდ საკუთარი ოჯახის წევრებით), ფიქრობს საზოგადოების მომავალზე. გენერაციულობა ვლინდება, როგორც ზრუნვა მომავალ თაობაზე. წინა ეტაპზე კონფლიქტების მოგვარებისას განცდილმა მარცხმა შეიძლება ადამიანი დატოვოს თავის თავზე ორიენტირებული და დაკავებული ისეთი პრობლემებით, როგორიცაა საკუთარ ჯანმრთელობაზე, მოთხოვნილებებზე, სიმშვიდეზე გადაჭარბებული ზრუნვა.
განვითარების კონფლიქტი: რას ნიშნავს ჩემი ცხოვრება? რის გაკეთებას ვაპირებ? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ადამიანს უყალიბდება: ზრუნვა.
მერვე სტადია: ეგოს მთლიანობა - სასოწარკვეთილება (ხანდაზმული ასაკი - 65 წელი და მეტი)
როდესაც ადამიანი გადააბიჯებს 65 წელს, ქვეითდება მისი პროდუქტიულობა და ეს ეტაპი ხშირად პენსიაზე გასვლის პერიოდს ემთხვევა. ამ დროს ადამიანი თვალს ავლებს განვლილ ცხოვრებას და აფასებს მას, მიიჩნევს წარმატებულად ან წარუმატებლად, უნაყოფოდ. თუ შეფასებისას ადამიანი განიცდის კმაყოფილებას და თვლის, რომ მისი ცხოვრება სავსე იყო საინტერესო მოვლენებით, რომლებშიც ის აქტიურად მონაწილეობდა და სადაც შეძლო საკუთარი თავის და უნარების რეალიზაცია, მაშინ მისთვის მისი რეალობა მთლიანად მისაღებია. მაგრამ, თუ ადამიანი თვლის, რომ ცხოვრება მხოლოდ უაზროდ დახარჯული წლები და ხელიდან გაშვებული შესაძლებლობებია, მას სასოწარკვეთილება იპყრობს.
განვითარების კონფლიქტი: კმაყოფილი ვარ, თუ არა გავლილი ცხოვრებით? ჰქონდა ჩემს ცხოვრებას აზრი? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ადამიანს უყალიბდება: სიბრძნე.
***ერიქსონის ფსიქოსოციალური განვითარების თეორიამ დიდი გავლენა იქონია განვითარების ფსიქოლოგიაზე. ეს თეორია ძალიან მნიშვნელოვანია მასწავლებლისთვის იმიტომ, რომ ის იძლევა ბავშვის განვითარების შესახებ უმნიშვნელოვანეს ინფორმაციას და ხაზს უსვამს მასწავლებლის და მშობლის როლს პიროვნების ჩამოყალიბებაში.
ავტორი: ნუცა ხრიკული
ერიქსონის თეორია ყურადღებას ამახვილებს: 1. ცვლილებებზე, რომლებიც ხდება ადამიანის განვითარების პროცესში, მთელი ცხოვრების მანძილზე; 2. აქცენტი „ნორმალურზე“, „ჯანმრთელზე“ და არა პათოლოგიაზე; 3. იდენტობის განცდის მიღწევაზე ყურადღების გამახვილება; 4. პიროვნების სტრუქტურის ახსნისას კლინიკური დაკვირვებების, კულტურული და ისტორიული ფაქტორების შეთანხმება.
ერიქსონის მცდელობა, ეჩვენებინა კულტურის ზეგავლენა პიროვნების განვითარებაზე, გახდა სტიმული ყველა იმ პროფესიონალისათვის, ვინც შეისწავლის ადამიანის ქცევას, ვინც მუშაობს ძირითადი ფსიქოლოგიური პრობლემების გადაჭრის ახალ მიდგომებზე.
პიროვნების განვითარების ფსიქოსოციალური სტადიები:
პირველი სტადია: ბაზისური ნდობა - უნდობლობა (0-დან 12-18 თვე)
პირველი ფსიქოსოციალური სტადია მოიცავს ცხოვრების პირველ წელს. ერიქსონის მიხედვით, ბავშვის წარმატებული ადაპტაციისათვის გარემოს მიმართ აუცილებელია ნდობის განვითარება. სხვა მეცნიერები ამავე მახასიათებელს უწოდებენ "დარწმუნებულობას". ჩვილი, რომელსაც აქვს ბაზისური ნდობა, სოციალურ სამყაროს
აღიქვამს, როგორც უსაფრთხო, სტაბილურ ადგილს, ადამიანებს კი - მზრუნველ და სანდო არსებებად. ერიქსონის თანახმად, ბავშვის სამყაროსადმი და სხვა ადამიანებისადმი ნდობის დონეს განაპირობებს მის მიერ მიღებული დედობრივი მზრუნველობის ხარისხი. განვითარების ამ სტადიაზე ხდება სენსორული სისტემების მომწიფება. ვითარდება მხედველობა, სმენა, ყნოსვა, გემო, შეხება. ბავშვი შეიმეცნებს გარემოს. ერიქსონი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ჩვილები უნდა ენდობოდნენ არა მხოლოდ გარე სამყაროს, არამედ შინაგან სამყაროსაც. მათ უნდა ისწავლონ, ენდონ საკუთარ თავს და განსაკუთრებით, უნდა გამოიმუშაონ საკუთარი ორგანიზმის ეფექტიანად ფუნქციონირების უნარი. განვითარების ამ სტადიაზე (ისევე, როგორც ყველა სხვა სტადიაზე) არის განვითარების 2 გზა: პოზიტიური და ნეგატიური.
განვითარების კონფლიქტი: შემიძლია ვენდო გარემოს? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაჭრის შემთხვევაში, ბავშვს უყალიბდება - ნდობა.
მეორე სტადია: ავტონომია, დამოუკიდებლობა - სირცხვილი და ეჭვი (მოიცავს 18 თვიდან 3 წლამდე პერიოდს)
ამ სტადიაზე ყალიბდება ბავშვის ავტონომია და დამოუკიდებლობა. ბავშვი სწავლობს სიარულს, გაღებას, დახურვას, სროლას და ა.შ. ბავშვებს სიამოვნებთ და ეამაყებათ თავისი ახალი უნარები და ცდილობენ ყველაფერი დამოუკიდებლად გააკეთონ. მაგალითად, დაიბანონ პირი, ჭამონ, ჩაიცვან და ა.შ. ბავშვი ამბობს: ”მე თვითონ”. როდესაც ბავშვი ისწავლის საკუთარი სხეულის შესაძლებლობათა მართვას, ის გარე სამყაროს შესწავლას იწყებს. ამ ასაკში ის გამუდმებით იკვლევს გარემოს. ამასთან, ავლენს საკუთარ ინტერესებს. მაგალითად, განსაკუთრებით მოსწონს სიმღერა, ცეკვა ან ხატვა. თავდაპირველად ბავშვები მხოლოდ რეაგირებენ, ორი წლიდან კი აცნობიერებენ, რომ ისინი არიან საკუთარი მოქმედების ავტორები. ბავშვი სწავლობს საკუთარი შესაძლებლობების მართვას, უუმჯობესდება კუნთების კოორდინაცია. მათ უვითარდებათ დამოუკიდებლობის გრძნობა, რომელიც აუცილებლად წახალისებული და მხარდაჭერილი უნდა იყოს გარემოცვის მხრიდან. თუ ბავშვი შეიზღუდა თავის მოქმედებებში, ის გაიზრდება სხვაზე დამოკიდებული და საკუთარ ძალებში დაურწმუნებელი. ასეთ ბავშვებს უჭირთ აქტიურ თანატოლებთან და გარემოსთან ურთიერთობის დამყარება.
განვითარების კონფლიქტი: შემიძლია საკუთარი სხეულის და ქცევის მართვა? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაჭრის შემთხვევაში, ბავშვს უყალიბდება - ნებისყოფა
მესამე სტადია: ინიციატივა - დანაშაულის გრძნობა ( 3-დან 6 წლამდე)
ხუთი წლის ასაკისთვის ბავშვი ხდება დამოუკიდებელი, გადაწყვეტილების მიმღები სუბიექტი.. ის იწყებს საკუთარი თავის კვლევას, ადგენს საკუთარი განვითარების მოდელს, ახდენს საკუთარი თავის იდენტიფიკაციას მშობლებთან. ამ სტადიაზე განვითარება მიდის კოლოსალური ტემპით, ბავშვი იღებს ინფორმაციის ძალიან დიდი რაოდენობას, იწყებს ქცევითი ინიციატივის განვითარებას. თუ მისი ინიციატივა არ არის მოწონებული, თუ ხშირად ეძლევა შენიშვნები და ხშირად ისჯება, მას უვითარდება დანაშაულის გრძნობა თავისი ქცევებისა და იდეების გამო. კარგი იქნება, თუ ამ პერიოდისთვის მშობლები შვილებს განუვითარებენ დამოუკიდებლობისა და ორგანიზების უნარ-ჩვევებს. მათ ხელი უნდა შეუწყონ ბავშვბის ინიციატივას, მიაჩვიონ ისინი რეალისტური გეგმების განვითარების.
კონფლიქტი: შემიძლია გავხდე მშობლებისგან დამოუკიდებელი და შევისწავლო ჩემი შესაძლებლობები? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ბავშვს უყალიბდება - მიზანი.
მეოთხე სტადია: შრომისმოყვარეობა - არასრულფასოვნება ( 6-დან 12 წლამდე)
ეს სტადია ემთხვევა სკოლაში სწავლების პირველ წლებს. ამ პერიოდის მთავარი მახასიათებელია თანატოლებთან ურთიერთობის მოთხოვნილება, თვითიდენტიფი-კაციის განვითარება, საკუთარი თავის მნიშვნელობის გაცნობიერება. ბავშვები ცდილობენ, რაც შეიძლება მეტი გაიგონ და შეიმეცნონ, შეისწავლონ ის, რაც მნიშვნელოვანია მათი კულტურულ-სოციალური განვითარებისათვის. ისინი ცდილობენ სრულფასოვან, მნიშვნელოვან პიროვნებებად იქცნენ. მათი ქცევის მიღება და დადებითი შეფასება გარემოცვის მხრიდან განმსაზღვრელი ფაქტორია დადებითი “მე”-ს კონცეფციის ჩამოყალიბებისა. თუ ასეთ აქტივობას უარყოფითი შეფასება და დაცინვა ხვდება, შედეგად შეიძლება განვითარდეს არასრულფასოვნების კომპლექსი.
განვითარების კონფლიქტი: მაქვს უნარები? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ბავშვს უყალიბდება -კონპეტენტურობა.
მეხუთე სტადია: პიროვნების იდენტობა - როლების აღრევა (12-19 წელი)
ზრდასთან ერთად ბავშვი აწყდება იდენტურობის და გამოკვეთილი “მე”-ს კონცეფციის პრობლემას, რაც ნიშნავს არა მხოლოდ იმას, თუ ვინ ხარ, არამედ იმასაც, ვინ შეიძლება იყო. ე.ი. საკუთარ პოტენციალში გარკვევის პრობლემას. კონფლიქტის წყაროა შეუზღუდავი განვითარების შესაძლებლობა და ალტერნატივა. თუ არ არსებობს ზუსტად განსაზღვრული მიზნები და ამოცანები, მოზარდების წინაშე დგება იდენტურობის დიფუზიის პრობლემა. ამ ასაკში ადამიანი უამრავ ალტერნატივას მოსინჯავს, სხვადასხვა სოციალურ როლში ცდის თავის თავს. ეს კრიზისი თვითიდენტიფიკაციის პრობლემაში მდგომარეობს. ყველა მოზარდს არ შეუძლია დადებითი “მე”-ს კონცეფციის და თვითიდენტიფიკაციის ფორმირება.
განვითარების კონფლიქტი: ვინ ვარ მე? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში მოზარდს უყალიბდება - ერთგულება. ერთგულება გულისხმობს საკუთარი მიჯაჭვულობებისადმი და დაპირებებისადმი ერთგულებას, ღირებულებათა ეგო-სისტემაში არსებული წინააღმდეგობების მიუხედავად.
მეექვსე სტადია: სიახლოვე, ინტიმურობა - სიმარტოვე,იზოლაცია (ადრეული მოზრდილობა, 20 - 25 წელი)
ცხოვრების იმ ეტაპის შემდეგ, როცა ადამიანი არკვევს, ვინ არის და „საით მიდის", იწყება მისი ინტიმური ცხოვრების გადაწყვეტის პერიოდი. ინტიმურობა ერიქსონის მიხედვით, არის გრძნობა, რომელსაც განვიცდით მეუღლის, მეგობრის, ნათესავის, მშობლების მიმართ. ერიქსონი განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებს, ინტიმურობაზე, რომელიც წარმოადგენს მყარი ქორწინების პირობას. იმისათვის, რომ გქონდეს პარტნიორთან ნამდვილი ინტიმური ურთიერთობა, პიროვნებამ უნდა იცოდეს ვინ არის და რას წარმოადგენს. ინტიმური ურთიერთობის ჩამოყალიბებისათვის, მნიშვნელოვანია წინა 5 კონფლიქტის წარმატებული გადაწყვეტა. მაგალითად : თუ ადამიანი არ ენდობა სხვა ადამიანებს, გაუჭირდება სხვა ადამიანის შეყვარება; თუ ადამიანმა უნდე აკონტროლოს საკუთარი თავი, გაუჭირდება სხვას მისცეს დაახლოვების უფლება; თუ ადამიანი არაადექვატურად განიცდის თავს, გაუჭირდება სხვასთან სიახლოვე; თუ ადამიანს არ აქვს იდენტობა ჩამოყალიბებული, გაუჭირდება გაუზიაროს სხვას საკუთარი ”მე”.
ამ დროისთვის ან უკვე უყვარდებათ და ქმნიან ოჯახს, ან მარტო რჩებიან. წყვეტენ, ცხოვრება მარტო გააგრძელონ თუ თანამგზავრის თანხლებით. ამ დროისთვის ადამიანები მზად არიან, დაამყარონ და შეინარჩუნონ ახლო ინტიმური ურთიერთობები, იგრძნონ და შეასრულონ ვალდებულებები სხვების მიმართ. აყალიბებენ რეციპროკულ ურთიერთობებს (მეგობრობის ან ქორწინების სახით). თუ პიროვნებამ ვერ ჩამოაყალიბა ინტიმური ურთიერთობა (ხშირად ეს საკუთარი არჩევნით ხდება), იგი იზოლაციაში ექცევა.
განვითარების კონფლიქტი: შემიძლია თუ არა მქონდეს ინტიმური ურთიერთობები? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ადამიანს უყალიბდება: სიყვარული.
მეშვიდე სტადია: ზრუნვა, გენერაციულობა - სტაგნაცია (შუა ხნის ასაკი, 26-დან 65 წლამდე)
ამ პერიოდში კონფლიქტები ძირითადად უკვე გადაჭრილია, ადამიანს შეუძლია მოახდინოს საკუთარი თავის რეალიზაცია სხვების საკეთილდღეოდ, დაეხმაროს შვილებს, ახლობლებს, გადაჭრას სოციალური პრობლემები. ადამიანი ინტერესდება სხვა ადამიანების ბედით (არა მხოლოდ საკუთარი ოჯახის წევრებით), ფიქრობს საზოგადოების მომავალზე. გენერაციულობა ვლინდება, როგორც ზრუნვა მომავალ თაობაზე. წინა ეტაპზე კონფლიქტების მოგვარებისას განცდილმა მარცხმა შეიძლება ადამიანი დატოვოს თავის თავზე ორიენტირებული და დაკავებული ისეთი პრობლემებით, როგორიცაა საკუთარ ჯანმრთელობაზე, მოთხოვნილებებზე, სიმშვიდეზე გადაჭარბებული ზრუნვა.
განვითარების კონფლიქტი: რას ნიშნავს ჩემი ცხოვრება? რის გაკეთებას ვაპირებ? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ადამიანს უყალიბდება: ზრუნვა.
მერვე სტადია: ეგოს მთლიანობა - სასოწარკვეთილება (ხანდაზმული ასაკი - 65 წელი და მეტი)
როდესაც ადამიანი გადააბიჯებს 65 წელს, ქვეითდება მისი პროდუქტიულობა და ეს ეტაპი ხშირად პენსიაზე გასვლის პერიოდს ემთხვევა. ამ დროს ადამიანი თვალს ავლებს განვლილ ცხოვრებას და აფასებს მას, მიიჩნევს წარმატებულად ან წარუმატებლად, უნაყოფოდ. თუ შეფასებისას ადამიანი განიცდის კმაყოფილებას და თვლის, რომ მისი ცხოვრება სავსე იყო საინტერესო მოვლენებით, რომლებშიც ის აქტიურად მონაწილეობდა და სადაც შეძლო საკუთარი თავის და უნარების რეალიზაცია, მაშინ მისთვის მისი რეალობა მთლიანად მისაღებია. მაგრამ, თუ ადამიანი თვლის, რომ ცხოვრება მხოლოდ უაზროდ დახარჯული წლები და ხელიდან გაშვებული შესაძლებლობებია, მას სასოწარკვეთილება იპყრობს.
განვითარების კონფლიქტი: კმაყოფილი ვარ, თუ არა გავლილი ცხოვრებით? ჰქონდა ჩემს ცხოვრებას აზრი? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ადამიანს უყალიბდება: სიბრძნე.
***ერიქსონის ფსიქოსოციალური განვითარების თეორიამ დიდი გავლენა იქონია განვითარების ფსიქოლოგიაზე.
ერიქსონის ფსიქოსოციალური თეორია განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს ’’მე’’-ს იდენტობის ძიებას, ინდივიდის სხვებთან ურთიერთობებსა და კულტურის როლს მთელი ცხოვრების განმავლობაში.
ერიქსონის თეორია ყურადღებას ამახვილებს: 1. ცვლილებებზე, რომლებიც ხდება ადამიანის განვითარების პროცესში, მთელი ცხოვრების მანძილზე; 2. აქცენტი „ნორმალურზე“, „ჯანმრთელზე“ და არა პათოლოგიაზე; 3. იდენტობის განცდის მიღწევაზე ყურადღების გამახვილება; 4. პიროვნების სტრუქტურის ახსნისას კლინიკური დაკვირვებების, კულტურული და ისტორიული ფაქტორების შეთანხმება.
ერიქსონის მცდელობა, ეჩვენებინა კულტურის ზეგავლენა პიროვნების განვითარებაზე, გახდა სტიმული ყველა იმ პროფესიონალისათვის, ვინც შეისწავლის ადამიანის ქცევას, ვინც მუშაობს ძირითადი ფსიქოლოგიური პრობლემების გადაჭრის ახალ მიდგომებზე.
პიროვნების განვითარების ფსიქოსოციალური სტადიები:
პირველი სტადია: ბაზისური ნდობა - უნდობლობა (0-დან 12-18 თვე)
პირველი ფსიქოსოციალური სტადია მოიცავს ცხოვრების პირველ წელს. ერიქსონის მიხედვით, ბავშვის წარმატებული ადაპტაციისათვის გარემოს მიმართ აუცილებელია ნდობის განვითარება. სხვა მეცნიერები ამავე მახასიათებელს უწოდებენ "დარწმუნებულობას". ჩვილი, რომელსაც აქვს ბაზისური ნდობა, სოციალურ სამყაროს
აღიქვამს, როგორც უსაფრთხო, სტაბილურ ადგილს, ადამიანებს კი - მზრუნველ და სანდო არსებებად. ერიქსონის თანახმად, ბავშვის სამყაროსადმი და სხვა ადამიანებისადმი ნდობის დონეს განაპირობებს მის მიერ მიღებული დედობრივი მზრუნველობის ხარისხი. განვითარების ამ სტადიაზე ხდება სენსორული სისტემების მომწიფება. ვითარდება მხედველობა, სმენა, ყნოსვა, გემო, შეხება. ბავშვი შეიმეცნებს გარემოს. ერიქსონი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ჩვილები უნდა ენდობოდნენ არა მხოლოდ გარე სამყაროს, არამედ შინაგან სამყაროსაც. მათ უნდა ისწავლონ, ენდონ საკუთარ თავს და განსაკუთრებით, უნდა გამოიმუშაონ საკუთარი ორგანიზმის ეფექტიანად ფუნქციონირების უნარი. განვითარების ამ სტადიაზე (ისევე, როგორც ყველა სხვა სტადიაზე) არის განვითარების 2 გზა: პოზიტიური და ნეგატიური.
განვითარების კონფლიქტი: შემიძლია ვენდო გარემოს? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაჭრის შემთხვევაში, ბავშვს უყალიბდება - ნდობა.
მეორე სტადია: ავტონომია, დამოუკიდებლობა - სირცხვილი და ეჭვი (მოიცავს 18 თვიდან 3 წლამდე პერიოდს)
ამ სტადიაზე ყალიბდება ბავშვის ავტონომია და დამოუკიდებლობა. ბავშვი სწავლობს სიარულს, გაღებას, დახურვას, სროლას და ა.შ. ბავშვებს სიამოვნებთ და ეამაყებათ თავისი ახალი უნარები და ცდილობენ ყველაფერი დამოუკიდებლად გააკეთონ. მაგალითად, დაიბანონ პირი, ჭამონ, ჩაიცვან და ა.შ. ბავშვი ამბობს: ”მე თვითონ”. როდესაც ბავშვი ისწავლის საკუთარი სხეულის შესაძლებლობათა მართვას, ის გარე სამყაროს შესწავლას იწყებს. ამ ასაკში ის გამუდმებით იკვლევს გარემოს. ამასთან, ავლენს საკუთარ ინტერესებს. მაგალითად, განსაკუთრებით მოსწონს სიმღერა, ცეკვა ან ხატვა. თავდაპირველად ბავშვები მხოლოდ რეაგირებენ, ორი წლიდან კი აცნობიერებენ, რომ ისინი არიან საკუთარი მოქმედების ავტორები. ბავშვი სწავლობს საკუთარი შესაძლებლობების მართვას, უუმჯობესდება კუნთების კოორდინაცია. მათ უვითარდებათ დამოუკიდებლობის გრძნობა, რომელიც აუცილებლად წახალისებული და მხარდაჭერილი უნდა იყოს გარემოცვის მხრიდან. თუ ბავშვი შეიზღუდა თავის მოქმედებებში, ის გაიზრდება სხვაზე დამოკიდებული და საკუთარ ძალებში დაურწმუნებელი. ასეთ ბავშვებს უჭირთ აქტიურ თანატოლებთან და გარემოსთან ურთიერთობის დამყარება.
განვითარების კონფლიქტი: შემიძლია საკუთარი სხეულის და ქცევის მართვა? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაჭრის შემთხვევაში, ბავშვს უყალიბდება - ნებისყოფა
მესამე სტადია: ინიციატივა - დანაშაულის გრძნობა ( 3-დან 6 წლამდე)
ხუთი წლის ასაკისთვის ბავშვი ხდება დამოუკიდებელი, გადაწყვეტილების მიმღები სუბიექტი.. ის იწყებს საკუთარი თავის კვლევას, ადგენს საკუთარი განვითარების მოდელს, ახდენს საკუთარი თავის იდენტიფიკაციას მშობლებთან. ამ სტადიაზე განვითარება მიდის კოლოსალური ტემპით, ბავშვი იღებს ინფორმაციის ძალიან დიდი რაოდენობას, იწყებს ქცევითი ინიციატივის განვითარებას. თუ მისი ინიციატივა არ არის მოწონებული, თუ ხშირად ეძლევა შენიშვნები და ხშირად ისჯება, მას უვითარდება დანაშაულის გრძნობა თავისი ქცევებისა და იდეების გამო. კარგი იქნება, თუ ამ პერიოდისთვის მშობლები შვილებს განუვითარებენ დამოუკიდებლობისა და ორგანიზების უნარ-ჩვევებს. მათ ხელი უნდა შეუწყონ ბავშვბის ინიციატივას, მიაჩვიონ ისინი რეალისტური გეგმების განვითარების.
კონფლიქტი: შემიძლია გავხდე მშობლებისგან დამოუკიდებელი და შევისწავლო ჩემი შესაძლებლობები? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ბავშვს უყალიბდება - მიზანი.
მეოთხე სტადია: შრომისმოყვარეობა - არასრულფასოვნება ( 6-დან 12 წლამდე)
ეს სტადია ემთხვევა სკოლაში სწავლების პირველ წლებს. ამ პერიოდის მთავარი მახასიათებელია თანატოლებთან ურთიერთობის მოთხოვნილება, თვითიდენტიფი-კაციის განვითარება, საკუთარი თავის მნიშვნელობის გაცნობიერება. ბავშვები ცდილობენ, რაც შეიძლება მეტი გაიგონ და შეიმეცნონ, შეისწავლონ ის, რაც მნიშვნელოვანია მათი კულტურულ-სოციალური განვითარებისათვის. ისინი ცდილობენ სრულფასოვან, მნიშვნელოვან პიროვნებებად იქცნენ. მათი ქცევის მიღება და დადებითი შეფასება გარემოცვის მხრიდან განმსაზღვრელი ფაქტორია დადებითი “მე”-ს კონცეფციის ჩამოყალიბებისა. თუ ასეთ აქტივობას უარყოფითი შეფასება და დაცინვა ხვდება, შედეგად შეიძლება განვითარდეს არასრულფასოვნების კომპლექსი.
განვითარების კონფლიქტი: მაქვს უნარები? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ბავშვს უყალიბდება -კონპეტენტურობა.
მეხუთე სტადია: პიროვნების იდენტობა - როლების აღრევა (12-19 წელი)
ზრდასთან ერთად ბავშვი აწყდება იდენტურობის და გამოკვეთილი “მე”-ს კონცეფციის პრობლემას, რაც ნიშნავს არა მხოლოდ იმას, თუ ვინ ხარ, არამედ იმასაც, ვინ შეიძლება იყო. ე.ი. საკუთარ პოტენციალში გარკვევის პრობლემას. კონფლიქტის წყაროა შეუზღუდავი განვითარების შესაძლებლობა და ალტერნატივა. თუ არ არსებობს ზუსტად განსაზღვრული მიზნები და ამოცანები, მოზარდების წინაშე დგება იდენტურობის დიფუზიის პრობლემა. ამ ასაკში ადამიანი უამრავ ალტერნატივას მოსინჯავს, სხვადასხვა სოციალურ როლში ცდის თავის თავს. ეს კრიზისი თვითიდენტიფიკაციის პრობლემაში მდგომარეობს. ყველა მოზარდს არ შეუძლია დადებითი “მე”-ს კონცეფციის და თვითიდენტიფიკაციის ფორმირება.
განვითარების კონფლიქტი: ვინ ვარ მე? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში მოზარდს უყალიბდება - ერთგულება. ერთგულება გულისხმობს საკუთარი მიჯაჭვულობებისადმი და დაპირებებისადმი ერთგულებას, ღირებულებათა ეგო-სისტემაში არსებული წინააღმდეგობების მიუხედავად.
მეექვსე სტადია: სიახლოვე, ინტიმურობა - სიმარტოვე,იზოლაცია (ადრეული მოზრდილობა, 20 - 25 წელი)
ცხოვრების იმ ეტაპის შემდეგ, როცა ადამიანი არკვევს, ვინ არის და „საით მიდის", იწყება მისი ინტიმური ცხოვრების გადაწყვეტის პერიოდი. ინტიმურობა ერიქსონის მიხედვით, არის გრძნობა, რომელსაც განვიცდით მეუღლის, მეგობრის, ნათესავის, მშობლების მიმართ. ერიქსონი განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებს, ინტიმურობაზე, რომელიც წარმოადგენს მყარი ქორწინების პირობას. იმისათვის, რომ გქონდეს პარტნიორთან ნამდვილი ინტიმური ურთიერთობა, პიროვნებამ უნდა იცოდეს ვინ არის და რას წარმოადგენს. ინტიმური ურთიერთობის ჩამოყალიბებისათვის, მნიშვნელოვანია წინა 5 კონფლიქტის წარმატებული გადაწყვეტა. მაგალითად : თუ ადამიანი არ ენდობა სხვა ადამიანებს, გაუჭირდება სხვა ადამიანის შეყვარება; თუ ადამიანმა უნდე აკონტროლოს საკუთარი თავი, გაუჭირდება სხვას მისცეს დაახლოვების უფლება; თუ ადამიანი არაადექვატურად განიცდის თავს, გაუჭირდება სხვასთან სიახლოვე; თუ ადამიანს არ აქვს იდენტობა ჩამოყალიბებული, გაუჭირდება გაუზიაროს სხვას საკუთარი ”მე”.
ამ დროისთვის ან უკვე უყვარდებათ და ქმნიან ოჯახს, ან მარტო რჩებიან. წყვეტენ, ცხოვრება მარტო გააგრძელონ თუ თანამგზავრის თანხლებით. ამ დროისთვის ადამიანები მზად არიან, დაამყარონ და შეინარჩუნონ ახლო ინტიმური ურთიერთობები, იგრძნონ და შეასრულონ ვალდებულებები სხვების მიმართ. აყალიბებენ რეციპროკულ ურთიერთობებს (მეგობრობის ან ქორწინების სახით). თუ პიროვნებამ ვერ ჩამოაყალიბა ინტიმური ურთიერთობა (ხშირად ეს საკუთარი არჩევნით ხდება), იგი იზოლაციაში ექცევა.
განვითარების კონფლიქტი: შემიძლია თუ არა მქონდეს ინტიმური ურთიერთობები? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ადამიანს უყალიბდება: სიყვარული.
მეშვიდე სტადია: ზრუნვა, გენერაციულობა - სტაგნაცია (შუა ხნის ასაკი, 26-დან 65 წლამდე)
ამ პერიოდში კონფლიქტები ძირითადად უკვე გადაჭრილია, ადამიანს შეუძლია მოახდინოს საკუთარი თავის რეალიზაცია სხვების საკეთილდღეოდ, დაეხმაროს შვილებს, ახლობლებს, გადაჭრას სოციალური პრობლემები. ადამიანი ინტერესდება სხვა ადამიანების ბედით (არა მხოლოდ საკუთარი ოჯახის წევრებით), ფიქრობს საზოგადოების მომავალზე. გენერაციულობა ვლინდება, როგორც ზრუნვა მომავალ თაობაზე. წინა ეტაპზე კონფლიქტების მოგვარებისას განცდილმა მარცხმა შეიძლება ადამიანი დატოვოს თავის თავზე ორიენტირებული და დაკავებული ისეთი პრობლემებით, როგორიცაა საკუთარ ჯანმრთელობაზე, მოთხოვნილებებზე, სიმშვიდეზე გადაჭარბებული ზრუნვა.
განვითარების კონფლიქტი: რას ნიშნავს ჩემი ცხოვრება? რის გაკეთებას ვაპირებ? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ადამიანს უყალიბდება: ზრუნვა.
მერვე სტადია: ეგოს მთლიანობა - სასოწარკვეთილება (ხანდაზმული ასაკი - 65 წელი და მეტი)
როდესაც ადამიანი გადააბიჯებს 65 წელს, ქვეითდება მისი პროდუქტიულობა და ეს ეტაპი ხშირად პენსიაზე გასვლის პერიოდს ემთხვევა. ამ დროს ადამიანი თვალს ავლებს განვლილ ცხოვრებას და აფასებს მას, მიიჩნევს წარმატებულად ან წარუმატებლად, უნაყოფოდ. თუ შეფასებისას ადამიანი განიცდის კმაყოფილებას და თვლის, რომ მისი ცხოვრება სავსე იყო საინტერესო მოვლენებით, რომლებშიც ის აქტიურად მონაწილეობდა და სადაც შეძლო საკუთარი თავის და უნარების რეალიზაცია, მაშინ მისთვის მისი რეალობა მთლიანად მისაღებია. მაგრამ, თუ ადამიანი თვლის, რომ ცხოვრება მხოლოდ უაზროდ დახარჯული წლები და ხელიდან გაშვებული შესაძლებლობებია, მას სასოწარკვეთილება იპყრობს.
განვითარების კონფლიქტი: კმაყოფილი ვარ, თუ არა გავლილი ცხოვრებით? ჰქონდა ჩემს ცხოვრებას აზრი? კონფლიქტის პოზიტიურად გადაწყვეტის შემთხვევაში ადამიანს უყალიბდება: სიბრძნე.
***ერიქსონის ფსიქოსოციალური განვითარების თეორიამ დიდი გავლენა იქონია განვითარების ფსიქოლოგიაზე. ეს თეორია ძალიან მნიშვნელოვანია მასწავლებლისთვის იმიტომ, რომ ის იძლევა ბავშვის განვითარების შესახებ უმნიშვნელოვანეს ინფორმაციას და ხაზს უსვამს მასწავლებლის და მშობლის როლს პიროვნების ჩამოყალიბებაში.
Комментариев нет:
Отправить комментарий